STANISŁAW WYSPIAŃSKI

Stanisław Wyspiański
(autoportret)

Artysta urodził się w 1869 r. w Krakowie, zmarł w 1907 r. Jego ojciec był rzeźbiarzem (nie stronił od alkoholu), matka umarła, kiedy miał 7 lat – wychowywał się więc u rodziny. Zafascynowany teatrem, w wieku 17 lat napisał pierwszy swój dramat Batory pod Pskowem.

Wyspiański był uzdolniony plastycznie, muzycznie i literacko – można go nazwać osobowością renesansową. Był malarzem, grafikiem, dramaturgiem, reformatorem teatru oraz poetą. Studiował w Krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych (gdzie dyrektorem był Jan Matejko).

Kraków i ówczesna Galicja na pewno miały wpływ na osobowość artysty. Kraków  jako: zbiór pamiątek, miasto-symbol, a Galicja – jako kolebka ruchu chłopskiego.

WYSPIAŃSKI JAKO DRAMATOPISARZ

W swych utworach nawiązywał do antyku (Akropolis, Achilles), historii Polski i patriotyzmu (Bolesław Śmiały, Wyzwolenie, Warszawianka), tradycji romantycznej (Noc listopadowa). Pisał też tragedie o tematyce współczesnej (Klątwa) oraz dramaty przesiąknięte obsesją śmierci (Meleager). Podczas pisania inspirował się filozofią Nietzschego, symbolizmem, ekspresjonizmem.

Cechy jego dramatów to:
– tragizm;
– wymiar filozoficzny;
– nawiązania do romantyzmu (artysta jako wieszcz);
– antymesjanizm;
– elementy fantastyki.

WYSPIAŃSKI JAKO REFORMATOR TEATRU

O reformie teatru pisze w swym wierszu I ciągle widzę ich twarze:

Teatr mój widzę ogromny,
wielkie, powietrzne przestrzenie,
ludzie je pełnią i cienie,
ja jestem grze ich przytomny.

Artysta pragnął teatru monumentalnego, teatru-świątyni, o ogromnej przestrzeni scenicznej, w której mogłyby się rozgrywać wielkie, poważne sztuki. Poza tym teatr miałby być syntezą różnych dziedzin sztuki – muzyki, plastyki, baletu, malarstwa. Wyspiański podkreślał też jego narodowy charakter i autonomię.

WYSPIAŃSKI JAKO ARTYSTA PLASTYK

Wyspiański był uczniem Jana Matejki. W jego sztuce przenikają się tradycje historyczno-filozoficzne i mitologiczne (słowiańskie). Pojawiają się wątki z kultury antycznej, sztuki średniowiecznej, symbolizmu i impresjonizmu. Dużą wagę przywiązywał do rysunku, malarstwo Wyspiańskiego jest malarstwem secesyjnym. Malował pastelami – autoportrety, portrety znajomych ludzi i dzieci.

Stanisław Wyspiański, Dziewczynka z wazonem	Stanisław Wyspiański, Helenka

Był też twórcą witraży (przeważały w nich chłodne kolory); inspirował się witrażami francuskich katedr.

Witraż: Stań się (inny tytuł: Bóg – Ojciec)

Wyspiański dał się również poznać jako twórca sztuki użytkowej – robił meble, obicia, wyroby z metalu, projektował wnętrza (np. świetlicę w gmachu Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych). Haftował kilimy, zaprojektował szatę graficzną czasopisma Życie, zdobił książki, był scenografem, projektował stroje i malował plakaty.

WESELE

20 XI 1900 r. w Bronowicach pod Krakowem odbyło się wesele inteligenta – poety Lucjana Rydla, z chłopką – Jadwigą Mikołajczykówną. Wyspiański bawił się na tym weselu i zainspirowało go ono do napisania dramatu. Wesele bardzo szybko, bo już w 1901 r., zostało wystawione w teatrze.

Postacie dramatu można podzielić są na dwie kategorie.
1. Osoby realistyczne (mające swoje pierwowzory wśród żyjących, autentycznych uczestników wesela) to:

Gospodarz –	Włodzimierz Tetmajer, malarz, poeta, wielbiciel ludowej kultury, często chował się w zbożu przed mieszczuchami; w jego domu odbywało się wesele;
Gospodyni –	żona Tetmajera;
Pan Młody –	poeta młodopolski Lucjan Rydel;
Panna Młoda –	niewykształcona, uboga chłopka Jadwiga Mikołajczykówna;
Radczyni –	ciotka Rydla, profesorowa Domańska, autorka powieści dla dzieci (m.in. Historii żółtej ciżemki);
Poeta –	Kazimierz Przerwa-Tetmajer (tu istotne jest, że napisał dramat Zawisza Czarny);
Dziennikarz –	Rudolf Starzewski, redaktor konserwatywnego Czasu, pisma stronnictwa Stańczyków;
Nos –	Tadeusz Noskowski albo Stanisław Przybyszewski, albo Stanisław Czajkowski – postać Nosa to ich mieszanka; Nos powiada w utworze: Szopen, gdyby żył – to by pił;
Czepiec –	Błażej Czepiec, chłop, pisarz gminny, w utworze wójt;
Rachela –	Pepe Singer, piętnastoletnia córka żydowskiego karczmarza z Bronowic; w rzeczywistości nie była tak intrygującą osobą, jak przedstawił ją Wyspiański; stała się cieniem literackiej Racheli, istniała później już tylko pod jej imieniem i pędziła życie w artystycznym środowisku Krakowa;
Żyd –	ojciec Racheli;
Marysia –	siostra panny młodej, miała narzeczonego malarza de Laveaux, który zmarł na gruźlicę;
Jasiek –	Jan Mikołajczyk;
Dziad –	posługacz w karczmie;
Wyspiański –	anonimowy człowiek w czarnym tużurku.

Wyspiański po wystawieniu dramatu miał nieprzyjemności związane z pretensjami osób, które opisał.

2. Osoby dramatu (postaci symboliczne, historyczne, literackie), pojawiają się w akcie II zapowiedziane przez Chochoła (czyli różę zawiniętą w słomę). Co się w duszy komu gra, co kto w swoich widzi snach – Chochoł zapowiada, że zjawy będą materializacją myśli, odzwierciedleniem uczuć, marzeń, myśli, lęków, sumienia, będą charakteryzowały postaci, którym się ukażą. Są to:

Widmo –	malarz de Laveaux; ukazuje się Marysi, jest wspomnieniem romantycznej miłości; scena ich spotkania przypomina mickiewiczowską balladę Romantyczność i opowieść Gustawa z IV cz. Dziadów;
Stańczyk –	błazen królewski trzech ostatnich Jagiellonów; jest sumieniem Dziennikarza i aluzją do ideologii Stańczyków; wręcza mu swój kaduceusz – mąć nim wodę, mąć – odwołuje się do niepokojów Dziennikarza, czy nie zaciemnia on historii i nie przekreśla przyszłości, ucząc bierności i bezsensu działań wyzwoleńczych;
Zawisza Czarny –	symbol odwagi, męstwa, patriotyzmu, cnót rycerskich; walczył pod Grunwaldem. Przybywa do Poety (dekadenta), jest jego marzeniem o sile i potędze; Poeta jest jednak za słaby, zbroja okazuje się pusta;
Hetman –	Franciszek Ksawery Branicki, symbol zdrady (konfederacja targowicka), był na usługach Katarzyny II, ożenił się z jej nieślubną córką (za opłatą); jest to równocześnie postać z Zaczarowanego koła Rydla; Hetman to wyrzuty sumienia Pana Młodego, który boi się, że jego małżeństwo jest nieszczere;
Upiór –	Jakub Szela, przywódca rabacji galicyjskiej, w której chłopi zabijali panów; jest uosobieniem nienawiści ludu do szlachty. Ukazuje się Dziadowi, bo należy do najbiedniejszych chłopów i nienawidzi bogatszych od siebie;
Wernyhora –	legendarny Kozak, bohater, lirnik ukraiński, symbol dalekowzroczności, prorok. Przewidział zabory i odrodzenie Polski, jest posłannikiem, daje hasło do powstania. Jest sublimacją uczuć i pragnień Gospodarza, który pragnie zgody pomiędzy klasami społecznymi i wspólnego działania. Chata jest tu symbolem całej Polski. Wernyhora wydaje trzy rozkazy: 1. rozesłać wici, zawiadomić chłopów 2. zgromadzić lud przed kościołem i czekać na przywódcę 3. zwołać sejm w Warszawie i ogłosić wszystkim, co się dzieje. Wernyhora informuje, że nadeszła chwila osobliwa. Rozmowa ta to marzenia Gospodarza. Daję w twoje ręce róg – powiada prorok i prezentuje Gospodarzowi złoty róg, który ma moc jednoczenia ludzi i poderwania ich do walki.

POSTAWA SPOŁECZEŃSTWA WOBEC CHWILI OSOBLIWEJ

W utworze Gospodarz przekazuje Jaśkowi róg, nie chcąc brać odpowiedzialności za wydarzenia, które mają nastąpić na siebie. Ilustruje to słomiany zapał społeczeństwa, które nie jest zdolne do działania (Gospodarz był pijany i śpiący). Wysłany z misją Jasiek gubi róg (z powodu próżności – bo schylił się po czapkę z pawich piór). W ten sposób okazja do poderwania społeczeństwa do walki zostaje zaprzepaszczona. Nadchodzi Chochoł i usypia wszystkich, a Jasiek bez złotego rogu nie może ich obudzić.

Chochoł jest ohydnym straszydłem, przygrywa na patykach. Muzyka jest polska, narodowa, ale usypiająca i przygnębiająca. Taniec jest powolny, monotonny i spokojny, wszyscy tańczą w kole, jak w transie. Przypominają kukły, trupy. Taniec ten obrazuje społeczeństwo polskie i jego stosunek do spraw narodowowyzwoleńczych. Społeczeństwo jest ospałe, nie ma kontaktu z rzeczywistością. Ludzie są w letargu, nie próbują się wyzwolić, byle kto może nimi manipulować – tańczą, jak im kto zagra.

Jest to tragiczna sytuacja, a fatum tworzy historia i mentalność Polaków. Istnieje konflikt między wielkością ideałów a małymi możliwościami realizacji. Społeczeństwo żyje marzeniami i przeszłością.

Wyspiański poddał ocenie obie warstwy społeczne: chłopów i inteligencję, po pierwsze wydobywając z ich dusz to, co prawdziwe, po drugie stawiając ich przed możliwością wspólnego czynu. Okazuje się, że w tym ważnym momencie inteligenci zawiedli, a chłopi nie dorośli do tak poważnego zadania – szansa została zmarnowana.

WĄTEK REALISTYCZNY WESELA – ATAK NA MIT SOLIDARYZMU SPOŁECZNEGO

W utworze w akcie I ukazane są wzajemne stosunki społeczne chłopstwa i wyższych warstw. Z wypowiedzi poszczególnych osób można wywnioskować, jak naprawdę wyglądał wówczas solidaryzm społeczny. Na przykład Dziennikarz mówi do chłopów: Ja myślę, że na waszej parafii świat dla was dosyć szeroki. Uważa on, że chłopi nie powinni się interesować polityką, nie chce rozmawiać z nimi na poważne tematy i traktuje ich pogardliwie.

Poeta na chłopów patrzy okiem artysty, fascynuje go uroda wsi i traktuje wieś jako temat literacki, czyli dość powierzchownie.

Bardzo wiele można wywnioskować z rozmowy Radczyni z Kliminą (chłopką). Ta pierwsza zagaduje: Czyście sobie już posiali? Nie byłoby może nic w tym pytaniu dziwnego, gdyby nie pora roku – koniec listopada... Radczyni nie uważa małżeństwa chłopki z panem za dobrą rzecz, według niej to dziwactwo. On wykształcony, ty bez szkół – zwraca się do panny młodej.

Pan Młody jest zafascynowany swoją żoną, jej urodą i pochodzeniem. Traktuje ją jak bóstwo, chociaż ona tego nie rozumie. Wieś widzi jak na obrazku, wyidealizowaną – nie dostrzega konieczności ciężkiej pracy i biedy. Pan Młody bardzo chciałby upodobnić się do chłopów – chodził boso, bez bielizny; uważał, że to pomoże mu wkupić się w lud.

Chłopi są patriotami (np. Czepiec), mają siłę, werwę i potrafią być spontaniczni: Ino na wsi jeszcze dusa, co się z fantazyją rusa. Nie mają jednak przywódcy, ani wśród swoich, ani w wyższych warstwach: Pany wyście ino do majaki.

Solidaryzm społeczny to mit, niemożliwy do zrealizowania; ukształtowany przez romantyzm – w kolejnych latach został skompromitowany.

SŁYNNE SYMBOLE W WESELU

Bogatą warstwę symboliczną Wesela tworzą sceny wizyjne i osoby dramatu, opisane wcześniej. Oprócz tego występuje zbiór rekwizytów, przedmiotów-symboli, częściowo już wspomnianych:

złoty róg –	symbol wyzwolenia, sygnału wzywającego do powstania, budzącego w ludziach wolę walki. Ma moc wyrwania społeczeństwa z letargu, dlatego kiedy Jasiek gubi róg, powstańczy zryw staje się niemożliwy do wykonania;
pawie pióra –	symbol własności, prywaty; kiedy Jasiek schylał się po czapkę z pawich piór, złoty róg gdzieś się zapodział – chłopak wyciągając ręce "po swoje", zaprzepaścił szansę dla Polski;
podkowa –	symbol szczęścia. W utworze podkowę zgubił Wernyhora – a Gospodyni chowa ją "na zaś" do kufra. Można odczytywać tę sytuację na dwa sposoby: szczęście odłożone na przyszłość oraz chciwość, pokaz poczucia własności;
chochoł –	odgrywa w utworze destruktywną rolę, usypia i pozbawia woli działania; jest bez życia, uosabia pogrzebaną sprawę narodową. Jednak można odczytać ten symbol optymistycznie – chochoły zdejmuje się z kwiatów na wiosnę, wówczas mają szansę rozwinąć się i rozkwitnąć.

WESELE JAKO DRAMAT SYNKRETYCZNY

Utwór Wyspiańskiego jest dramatem symboliczno-poetyckim, łączącym w sobie cechy różnych dramatów.

Jego cechy to:

– antynaturalizm;
– pomieszanie fantastyki, symboliki, realizmu;
– ludowość;
– przenikanie się różnych dziedzin sztuki (muzyka, plastyka, literatura);
– wywodzi się z dramatu romantycznego;
– luźna kompozycja;
– język poetycki, zmetaforyzowany;
– dwupłaszczyznowość (realizm i fantastyka);
– scenografia nie zawsze realistyczna;
– odwołanie do mitów, legend;
– nastrój ważniejszy niż akcja;
– porusza problemy filozoficzne, ogólnoludzkie;
– elementy historyzmu;
– duża rola monologu.

RÓŻNE KONWENCJE W WESELU

I. Dramat antyczny:
– zasada trzech jedności;
– fatum;
– dwupłaszczyznowość (świat teraźniejszy i świat historyczny);
– tragizm;
– punkt kulminacyjny, napięcie dramatyczne;
– zakończenie – katastrofa.

II. Dramat romantyczny:

–	luźna kompozycja;
–	sceny zbiorowe;
–	problematyka narodowowyzwoleńcza;
–	indywidualizacja języka;
–	symbolika, nastrojowość, tajemniczość;
–	mieszanie realizmu z fantastyką;
–	tematyka filozoficzna, psychologiczna;
–	synkretyzm sztuk (muzyka, malarstwo, literatura);
–	pomieszanie kategorii estetycznych (ironia, groteska, tragizm, komizm);
–	historyzm.

III. Dramat realistyczny:
– konflikt społeczny;
– obraz obyczajów;
– zasada prawdopodobieństwa (osoby autentyczne);
– język potoczny, codzienny;
– scenografia realistyczna;
– przestrzeń stopniowo się rozszerza (od trzech ścian do Polski).

powrót do początku strony