GŁÓWNE KIERUNKI W LITERATURZE I SZTUCE PRZEŁOMU XIX I XX W.

DEKADENTYZM – prąd w literaturze i sztuce europejskiej schyłku XIX w. oraz w obyczajowo-artystycznym stylu epoki określający pesymistyczną, indywidualistyczną postawę człowieka, poczucie bierności, słabości, buntu przeciw mieszczaństwu. Nazwa pochodzi z utworu Niemoc Paula Verlaine'a: Jam Cesarstwo u schyłku wielkiego konania (franc. decadence – schyłek). Dekadenci kreowali nowy model twórcy wyobcowanego ze świata i przekonanego o własnej niemocy, odwoływali się do filozofii Schopenhauera i byli przekonani o kryzysie prawdy i moralności (nihilizm moralny). Poza tym wyznawcy tego kierunku absolutyzowali sztukę, uznawali ją za cel sam w sobie (sztuka dla sztuki).

–	brak komentarza odautorskiego;
–	brak moralistyki;
–	ograniczenie fikcji na rzecz dokumentu;
–	poszerzenie tematyki o zjawiska patologiczne, opisy marginesu społecznego;
–	drastyczne słownictwo, żargon;
–	pesymizm;
–	teoria dziedziczenia, doboru naturalnego, walka o byt – wynikało to z traktowania społeczeństwa jako organizmu biologicznego, a człowieka jako istoty biologicznej kierującej się instynktem (silniejsze organizmy dominują; prawo dżungli);
–	człowiekiem kierują popędy, instynkty;
–	rzeczywistość ukazana bez jakichkolwiek upiększeń;
–	lubowanie się w "brzydkich" tematach;
–	ukazywanie anomalii społecznych;
–	erotyka sprowadzona do biologizmu;
–	analiza psychologiczna bohatera.

IMPRESJONIZM – kierunek w sztuce powstały we Francji na przełomie lat 60. i 70. XIX w., dokładnie w 1874 r., kiedy Claude Monet zorganizował wystawę odrzuconych obrazów, wśród których znalazło się m.in. dzieło Impresja – wschód słońca Impresjoniści: na świecie – Alfred Sisley, Paul Cezanne, August Renoir; w Polsce – Józef Pankiewicz, Władysław Podkowiński, Leon Wyczółkowski.

Cechy
w sztuce:

–	plenerowość;
–	subiektywizm;
–	wzbudzanie emocji;
–	rozjaśnienie kolorów;
–	pryzmat (kolory tęczy);
–	przedmioty malowane nie na podstawie wiedzy, ale tak, jak wyglądają w danej chwili;
–	ukazanie wielości świateł;
–	wyeliminowanie czerni, zatarcie konturów;
–	nastrojowość, pominięcie szczegółów;

w literaturze (dodatkowo):

–	nastrojowość;
–	muzyczność (onomatopeje);
–	barwne opisy;
–	tematyka przyrodnicza.

Claude Monet	Claude Monet, Impresja – wschód słońca
Leon Wyczółkowski, Autoportret	Leon Wyczółkowski, Rybacy brodzący
August Renoir	Renoir August, Bal w Le Moulin de la Galette

SECESJA – (z łac. oddzielenie) styl w sztuce modernistycznej i kulturze powstały w Wiedniu, chodziło w nim o odłączenie się młodych twórców od martwej sztuki eklektyzmu (czyli sztuki łączącej różne prądy i tendencje). Jej istotą było dążenie do stylowej jedności sztuki dzięki łączeniu działań w różnych jej dziedzinach. Kierunek przetrwał tylko dziesięć lat – od 1895 r. do 1905 r., ale bardzo szybko rozprzestrzenił się w różnych krajach Europy. Jej przedstawiciele to: na świecie – Henri de Toulouse-Lautrec, Paul Gaugen, Edward Munch, Gustaw Klimat, Alfons Mucha; w Polsce – Stanisław Wyspiański.

Cechy:

–	giętka, wijąca się, układająca się w miękki kontur linia;
–	płaskość, brak głębi i światłocienia;
–	wzorowanie się na drzeworytach japońskich;
–	motywy roślinne i zwierzęce;
–	pastelowe barwy.

Stanisław Wyspiański, Autoportret	Okładka magazynu "Chimera"
Stanisław Wyspiański, Caritas	Detal secesyjnej kamienicy we Lwowie

PARNASIZM – nazwa pochodzi od słowa Parnas – w mitologii greckiej było to miejsce zamieszkania muz. Był to kierunek w poezji francuskiej między romantyzmem a symbolizmem, który w reakcji na formalną niedbałość romantyzmu postulował erudycyjną opisowość i precyzyjną formę. Wywodził się z hasła sztuka dla sztuki. Nazwa pochodzi bezpośrednio od tytułu antologii poetów francuskich Parnas współczesny wydanej na przełomie lat 60. i 70. XIX w. Przedstawiciele to: Teofil Gautier, Charles-Maria Leconte de Lisle, Jose-Maria Heredia, Sully Pruthomme.

Cechy:

–	najważniejsza jest zewnętrzna doskonałość formy;
–	ozdobność;
–	antyromantyzm (niechęć do liryzmu, emocjonalizmu, bezpośrednich wyznań);
–	obiektywizm;
–	liryka opisowa;
–	nawiązanie do antyku i kultur egzotycznych;
–	sztuka dla sztuki, dla samego piękna, najważniejsze są wrażenia estetyczne.

SYMBOLIZM – kierunek w literaturze i sztuce rozwijający się na przełomie XIX i XX w. Odwoływał się do intuicji, przeżyć emocjonalnych i stanów mistycznych jako środków poznania, dążył do wyrażenia treści filozoficznych, psychologicznych i metaforycznych za pomocą środków artystycznych. Podstawowym środkiem wyrazu był symbol. Tęsknotą symbolistów było wyrażenie tego, co niewyrażalne. Ich utwory sugerowały, nie mówiły wprost. Przedstawiciele symbolizmu to: w malarstwie na świecie – Odilon Redon, G. Moreau, Paul Gauguin; w malarstwie w Polsce – Jacek Malczewski, W. Podkowiński, Stanisław Wyspiański; w literaturze na świecie – Charles Baudelaire, Artur Rimbaud, Paul Verlaine; w literaturze w Polsce – Tadeusz Miciński, Jan Kasprowicz, Kazimierz Przerwa-Tetmajer; w rzeźbie w Polsce – Xawery Dunikowski.

Tadeusz Miciński

Cechy
w malarstwie:

–	przeciwstawienie się impresjonizmowi;
–	wyrażanie wartości duchowych;
–	deformowanie barwy i linii (co wyrażało symboliczne znaczenie przedmiotu);
–	brak naśladowania rzeczywistości;
–	niejednoznaczność, sugerowanie uczuć, ukryte sensy;
–	bogactwo barw, świateł i cieni;

w literaturze:

–	poezja środkiem poznania istoty bytu;
–	odrzucenie racjonalizmu;
–	bardzo ważny nastrój, często posępny, ponury;
–	światopogląd dekadencki;
–	negacja rygorów formalnych;
–	synestezja (np. doznawanie pod wpływem określonych dźwięków nie tylko wrażeń słuchowych, lecz także wrażeń określonej barwy, odczuwanie zimna, ciepła itp.);
–	ukazywanie marzeń, snów, podświadomości;
–	eliminacja opisowości, zamiast opisu – symbol;
–	odrzucenie programowości i tendencyjności;
–	nastrojowość, wieloznaczność refleksji.

Jacek Malczewski, Melancholia	Jacek Malczewski, Autoportret z paletą
Jacek Malczewski, Błędne koło	Jacek Malczewski, Śmierć I

EKSPRESJONIZM – kierunek w literaturze i sztuce w latach trzydziestych XX w., rozwinął się w Niemczech, jednak jego początki widoczne są już u wielkich twórców schyłku XIX w.: Vincenta van Gogha, Edwarda Muncha, Jamesa Ensora i Paula Gauguina. Miał różne odgałęzienia teoretyczne – wspólne dla nich było jednak traktowanie dzieła jako subiektywnego wyrazu przeżyć wewnętrznych twórcy. Był w opozycji głównie wobec: impresjonizmu i naturalizmu. Przedstawiciele to: w malarstwie na świecie – Franz Marc, August Macke; w malarstwie w Polsce – Jerzy Hulewicz (redaktor czasopisma Zdrój), Margarete i Stanisław Kubiccy; w literaturze na świecie: August Strinberg.

Cechy
w literaturze:

–	przedstawiał jaskrawe stany psychiczne;
–	celem było wyrażenie przeżyć (ekspresja znaczy wyrażenie);
–	zmieszane style i gatunki;
–	nawiązanie do sztuki ludowej i średniowiecza;
–	subiektywizm;
–	tendencje mistyczne;
–	krytyka cywilizacji, karykatura, groteska, brutalny kontrast;
–	styl ekstatyczny, dynamiczny, ekspresywny;
–	halucynacje, wizje, rozszczepienie osobowości;

w sztuce:

–	deformacja kształtów;
–	ekspresja i subiektywizm;
–	jaskrawe, ostre, kontrastowe barwy;
–	wyrazista linia.

Edward Munch, Krzyk	Edward Munch, Rozpacz

powrót do początku strony