PAN TADEUSZ

Pan Tadeusz czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812, we dwunastu księgach wierszem powstał na emigracji w Paryżu. Wydrukowany został w 1834 r. w czerwcu. Miał być sielanką w typie Hermana i Doroty J.W. Goethego, a pierwotny tytuł brzmiał Żegota. Sytuacja na emigracji w tamtym czasie nie była dobra. Emigranci byli wewnętrznie skłóceni i obwiniali się o tchórzostwo, o upadek powstania, o to, że uciekli z ojczyzny wtedy, kiedy ich najbardziej potrzebowała. Świat nie reagował ani na sytuację Polski, ani na położenie emigrantów. Ponadto do ich uszu dochodziły przerażające wiadomości z Polski o represjach. Ojczyzna umierała, naród tracił nadzieję i jedyną pociechę upatrywał we wspomnieniach kraju lat dziecinnych.

Mickiewicz napisał Pana Tadeusza z wielu przyczyn:
– by przypomnieć emigrantom o ojczyźnie i pobudzić ich do walki;
– by zwrócić uwagę obcokrajowców na sytuację Polski;
– by dać wyraz tęsknocie (pisał też dla siebie);
– chciał budzić patriotyzm i dążenie do wolności;
– chciał ukazać przyczyny upadku Polski (m.in. samowolę szlachecką);
– chciał pokazać siłę jedności narodu;
– chciał przekonać naród do reform (np. nadania chłopom wolności);
– chciał emigrantów pogodzić i podtrzymać na duchu;
– chciał uzasadnić ideę mesjanizmu.

 Akcja utworu rozgrywa się latem 1811 r. oraz wiosną 1812 r. w szlacheckim dworze sędziego w Soplicowie na Litwie, a także w pobliskim zrujnowanym zamku należącym do wymarłego już prawie rodu Horeszków oraz w szlacheckim zaścianku w Dobrzynie. Opisywane czasy to burzliwa epoka napoleońska, przygotowywanie się Napoleona do wojny z Rosją, z czym Polacy wiązali szczególne nadzieje. Główne postacie to wspomniany sędzia Soplica, skromny duchowny ksiądz Robak, wierny sługa Protazy i goście mieszkający  we dworze, w tym przede wszystkim elegantka Telimena i będąca pod jej opieką Zosia – zubożała córka rodu Horeszków. Do dworku przybywa "ze szkół" bratanek sędziego – tytułowy Tadeusz. Zamku Horeszków wciąż jeszcze pilnuje stary klucznik Gerwazy, który młodego potomka rodu – hrabiego Horeszko – usiłuje zarazić rodową nienawiścią do Sopliców.
 
 W Panu Tadeuszu występują trzy równoległe wątki.

1. Działalność konspiracyjna księdza Robaka.

Usiłuje on przygotować powstanie na Litwie, wspomagające Napoleona przeciw Rosji. Plany krzyżuje mu jednak zajazd zorganizowany przez hrabiego Horeszko i klucznika. W trakcie bójki ksiądz otrzymuje ranę i na łożu śmierci wychodzi na jaw, że jest on w rzeczywistości bratem sędziego i ojcem Tadeusza, a nazywa się Jacek Soplica. Niegdyś był sławnym zawadiaką, który starał się o rękę córki stolnika Horeszki, Ewy. Jego zaloty zostały jednak odrzucone. Chcąc się zemścić, strzelił do magnata akurat w momencie, gdy ten bronił się przed najazdem Moskali. Okrzyczano go więc zdrajcą i zabójcą, co srogo odpokutował. Tułał się, pochopnie ożenił (z tego związku narodził się Tadeusz), potem opuścił kraj i został emisariuszem.

Jacek Soplica nie do końca jest bohaterem romantycznym. Część jego życiorysu – kiedy był hulaką i zawadiaką – odbiega od typowego schematu. Jednak jego miłość do Ewy Horeszkówny była nieszczęśliwa i niespełniona; przeszedł metamorfozę i jako ksiądz Robak ujawnił wiele cech romantycznych. Był samotny, tajemniczy i waleczny. Od typowego bohatera romantycznego różni go jednak fakt, iż organizując powstanie nie działał w pojedynkę, był skromny i nie wywyższał się. Poza tym miał syna z przypadkowego małżeństwa, co również nie było cechą schematycznego bohatera epoki.

2. Miłosne perypetie Tadeusza.

Tadeusz – młody szlachcic – zakochuje się w Zosi, jednak ulega także urokowi Telimeny, z czego wynika wiele perypetii. Zawiły romans znajduje szczęśliwe zakończenie w ślubie pary młodych bohaterów.

3. Spór o zamek Horeszków.

 Zamek został nadany Soplicom po śmierci stolnika, lecz hrabia Horeszko zgłaszał do niego prawa. Zamek stał się przyczyną zajazdu.

ŚWIAT SZLACHECKI W PANU TADEUSZU
 
Mickiewicz starał się stworzyć w swej epopei możliwie pełny obraz szlachty polskiej, opisał zarówno tę zamożną, jak i zubożałą, zaściankową.

Zalety szlachty:

–	patriotyzm – zainteresowanie wieściami o Napoleonie; imię Tadeusza, nawiązujące do imienia wielkiego wodza powstania narodowego z 1794 r.; zegar wygrywający Mazurka Dąbrowskiego; portrety wielkich Polaków we dworku; dla patriotyzmu skłócona szlachta potrafiła się zjednoczyć przeciw wrogom; ksiądz Robak był emisariuszem; stolnik popierał Konstytucję 3 Maja (za co napadli na niego Moskale); przywiązanie do tradycji;
–	gościnność – organizowano uczty dla gości, polowania, grzybobrania; brama w Soplicowie była zawsze otwarta dla gości, każdy miał specjalne miejsce przy stole; goszczono nawet wrogów (kapitan Rykow, hrabia);
–	dobre traktowanie chłopów – sędzia nie pozwalał im pracować po zachodzie słońca; Tadeusz i Zosia dali im wolność; w czasie polowań Sędzia nie pozwalał niszczyć zagonów;
–	męstwo, waleczność, odwaga – ksiądz Robak (w czasie walk w kampanii napoleońskiej, zajazdu), Dobrzyńscy, Rózeczka, Kropiciel i inni w czasie zajazdu;
–	rycerskość wobec kobiet;
–	dostojeństwo;
–	gospodarność.

Wady szlachty:

–	kłótliwość, awanturnictwo – spór Asesora z Rejentem; proces o zamek; spór Jacka Soplicy ze szlachtą; zajazd;
–	pijaństwo, obżarstwo – zajazd zamienia się w pijatykę; Jacek Soplica pił z powodu nieszczęścia; przed posiłkami podawano wódkę lub grzane piwo; ogromna liczba potraw na ucztach;
–	anarchia, prywata – zajazd; postać Gerwazego (mściwie wszystkich zabijał), oddawanie kresek (głosów) na sejmie przyjaciołom;
–	słomiany zapał, nieumiejętność zorganizowania się – rada, zajazd, scena w karczmie;
–	niski poziom umysłowy, uleganie modom – Telimena, hrabia; Tadeusz wolał walki niż naukę;
–	pycha, egoizm stanowy, poczucie wyższości – stolnik Horeszko (nie chciał oddać córki Soplicy); hrabia podkreśla swoje pochodzenie; zarozumiała jest Telimena; szlachcianki z Dobrzyna zaznaczały swe pochodzenie ubiorem;
–	gadulstwo – opowieści Wojskiego, Telimeny, sędziego.

Mickiewicz nie idealizował szlachty, pokazał jej wady, ale wyeksponował też zalety pierwszoplanowych bohaterów, mówił o nich z sympatią – jest to krytycyzm miłujący.

PAN TADEUSZ EPOPEJĄ NARODOWĄ

Epopeja narodowa to utwór epicki pisany wierszem lub prozą, ukazujący wszechstronnie i szczegółowo życie narodu w przełomowym momencie historycznym na tle przyrody.

Cechy epopei:

–	bogate tło obyczajowe;
–	realizm przedstawienia;
–	wielowątkowość akcji pozwalająca ogarnąć wiele środowisk i odzwierciedlić wszechstronne życie społeczeństwa;
–	ramę stanowią ważne przemiany społeczne oraz wydarzenia polityczne.

Pan Tadeusz posiada wszystkie cechy epopei narodowej.

•	Jest to dłuższy utwór pisany wierszem (sylabicznym trzynastozgłoskowcem), jest podzielony na księgi, rozpoczyna się inwokacją (nie ma chyba słynniejszej apostrofy polskiej jak: Litwo, ojczyzno moja. Poeta zwraca się do odległej ojczyzny i Matki Boskiej, prosząc, jak to w inwokacji być powinno, o pomoc w tworzeniu dzieła).
•	Posiada bogate tło obyczajowe; obyczajowość szlachty jest jedną z fundamentalnych warstw Pana Tadeusza. Opisanych zostało wiele zachowań zgodnych z ówczesnymi zwyczajami – porządek usadzania gości i gospodarzy przy stole oraz kolejność podawania potraw, obyczaj zajazdu jako metody wyjaśniania sąsiedzkich nieporozumień, czarna polewka jako obyczaj odmawiania konkurentowi ręki panny, obyczaj zaręczyn, porządek poloneza etc.
•	Występują w nim porównania homeryckie, najczęściej w opisach przyrody, zjawisk atmosferycznych (burza) itd.
•	Akcja jest wielowątkowa, ogarnia wiele środowisk i odzwierciedla różne style życia społeczeństwa. Występuje m.in. wątek Telimeny, hrabiego, Gerwazego. Jest pokazane środowisko życia magnatów (stolnik, hrabia), szlachty średniozamożnej (sędzia, podkomorzy), szlachty zaściankowej (Dobrzyńscy), rezydentów (Gerwazy, Protazy, Wojski).
•	Występuje synkretyzm gatunkowy, czyli połączenie elementów różnych gatunków – sielanki, romansu, powieści historycznej, baśni, powieści obyczajowej, kryminału.
•	Sceny są przedstawione realistycznie i rozgrywają się w przełomowym momencie historycznym (rok 1812, kampania napoleońska).
•	Narrator jest wszechobecny, wszystkowiedzący, wypowiada się w trzeciej osobie, nie należy do świata przedstawionego, interpretuje wydarzenia, czasem utożsamia się z autorem i wypowiada się w pierwszej osobie.
•	Styl utworu jest realistyczny (opis obyczajów), patetyczny (m.in. Inwokacja), liryczny (opisy przyrody);
•	Pojawia się epilog właściwy: Jacek Soplica umiera po spowiedzi, spór o zamek kończy się zaręczynami Zosi i Tadeusza itp.
•	Występuje bohater zbiorowy – szlachta.
•	Akcja jest bogata (zawiera elementy sensacji) i zawiera sceny batalistyczne.
•	Język utworu jest naturalny (charakterystyczny dla tamtych czasów, środowisk itp.), indywidualizacja języka.
•	Występują liczne opisy przyrody.

powrót do początku strony