pisownia łączna i rozdzielna
oraz z łącznikiemProblemy związane z pisownią łączną i rozdzielną dotyczą każdego z nas. Wynikają one z tego, że podczas rozwoju języka polskiego część połączeń wyrazowych zespoliła się całkowicie lub została połączona łącznikiem. Dodatkowo pisownia niektórych cząstek z rzeczownikami, przymiotnikami czy czasownikami jest oparta na umowie, a w pewnych wypadkach rządzi nią znaczenie całego połączenia.
Pisownia nie
Łączna: – | z rzeczownikami, np. nieprzyjaciel, niezmienność. Łącznie piszemy także nie z rzeczownikami konkretnymi, np. niejabłko, niestół, chyba że są one wyraźnie zaprzeczone. Wyrazy zakończone na -anie, -enie, -cie są także rzeczownikami (odczasownikowymi), dlatego łącznie zapiszemy także wyrazy typu: niepłakanie, niespanie | – | z przymiotnikami w stopniu równym, np. niebrzydki, niedobry | – | z imiesłowami przymiotnikowymi czynnymi (-ący) i biernymi (-ny, -ty) niezależnie od ich znaczenia, np. niepalący, niebity, niekochany | – | z przysłówkami w stopniu równym, pochodzącymi od przymiotników, np. niechętnie | – | jako składnik zrostów, które pełnią funkcję przysłówków lub partykuł, np. nieopodal, nieomal |
Rozdzielna: – | z rzeczownikiem wyraźnie przeciwstawionym w zdaniu innemu rzeczownikowi, np. nie przyjaciel to, lecz wróg | – | z przymiotnikami w stopniu wyższym i najwyższym, np. nie brzydszy, nie najlepszy | – | z przymiotnikiem w stopniu równym wyraźnie przeciwstawionym w zdaniu innemu przymiotnikowi, np. nie ładny, ale brzydki | – | z imiesłowem przymiotnikowym wyraźnie przeciwstawionym w zdaniu innemu imiesłowowi, np. nie umyty, lecz brudny. Również w wypadku, gdy chcemy mocno podkreślić czasownikowy charakter imiesłowu, np. Nie najedzona teraz, po obiedzie syta | – | z przysłówkami w stopniu wyższym i najwyższym, pochodzącymi od przymiotników, np. nie chętniej | – | z przysłówkami nie pochodzącymi od przymiotników, np. nie dziś, nie całkiem | – | z czasownikami (w formach osobowych, nieosobowych nieodmiennych), np. nie jadę, nie ma, nie poszedłszy, nie widząc. Czasowniki niepokoić, niewolić, nienawidzić i inne o podobnej budowie nie zawierają partykuły nie, pochodzą od czasownika z tą cząstką i dlatego są pisane łącznie | – | z wyrazami używanymi w funkcji czasowników (tzw. czasowniki niewłaściwe), np. nie warto, nie wolno, nie brak. Wyjątkowo łącznie piszemy wyraz niepodobna (pojąć jej zachowania) | – | z liczebnikami (głównymi, porządkowymi, zbiorowymi), np. nie pięć, nie piąty, nie pięcioro. Niejeden, niejedna, niejedno w znaczeniu "wiele, sporo" piszemy łącznie, podobnie: niewiele, niewielu. | – | z zaimkami wszelkich typów, np. nie ja, nie twój. Łącznie piszemy nieco, niejako, niektórzy, ponieważ są to całostki znaczeniowe w funkcji przysłówków, oraz nieswój w znaczeniu "czujący się źle", bo jako całość pełni funkcję przymiotnika | – | z partykułami lada i byle: nie lada (okazja), nie byle (kto) |
Z łącznikiem: – | z nazwami własnymi, np. nie-Polak | – | z przymiotnikami, które są nazwami własnymi, np. nie-Szopenowski (utwór) |
Pisownia by (bym, byś, by, byśmy, byście) Łączna: – | z formami osobowymi czasowników, np. pisałabym, przyszedłby, wyjechalibyście (także wtedy, gdy są one używane w 3. os. rodzaju nijakiego, w konstrukcjach o funkcji bezosobowej, np. należałoby, chciałaby się) | – | ze spójnikami, np. alboby, jeżelibyś, chociażbyście. Wyrazy jak i to mogą pełnić w zdaniu rolę spójnika albo zaimka, w zależności od ich znaczenia piszemy więc: Niebo zachmurzyło się i stało się ciemno, jakby była noc (jakby = jak gdyby), ale: Jak by ci to powiedzieć? (jak = w jaki sposób) | – | z wyrazami: ani, bodaj, czy, czyż, gdzież, niech(aj), oby, np. anibyś spostrzegł, bodajby to prawda, czyżbyś ogłuchł, gdzieżbym śmiał |
Rozdzielna: – | z formami nieosobowymi czasowników, np. ukończono by | – | z wyrazami używanymi w funkcji czasowników (tzw. czasownikami niewłaściwymi), np. można by, trzeba by, warto by | – | z zaimkami, np. dlaczego by, dokąd by, gdzie by. Wyjątkowo jak i to mogą pełnić rolę spójnika (zobacz uwagę w pisowni łącznej ze spójnikami). |
Cząstka by może pojawić się w tekście po innych częściach mowy niż wymienione wyżej (po rzeczownikach, przymiotnikach, przysłówkach, liczebnikach) – wtedy zawsze piszemy ją rozdzielnie. W języku polskim funkcjonuje także spójnik by, który równoważy spójniki aby, żeby – niezależnie czy zetknie się on w tekście z czasownikiem, innym spójnikiem czy zaimkiem, piszemy go rozdzielnie. Pisownia że Łączna: – | gdy pełni funkcję partykuły wzmacniającej, która występuje w formach trybu rozkazującego czasowników oraz w zaimkach i partykułach, np. idźże, niechże. Po samogłoskach partykuła że przyjmuje postać ż i także jest pisana łącznie, np. czemuż |
Rozdzielna: – | gdy pełni funkcję spójnika wprowadzającego zdania podrzędne, np. Wiem, że byłam niemiła. Również w połączeniu (jako część spójnika złożonego) z takimi wyrazami, jak: mimo, chyba, tylko, jako, dlatego, np. Nie padało, mimo że na niebie były ciemne chmury | – | gdy jest częścią partykuły złożonej, łączącej się z takimi wyrazami, jak: bodaj, tyle | – | gdy pełni funkcję partykuły wyrażającej zniecierpliwienie (stojącej na początku zdania), np. Że też on zawsze musi coś popsuć! |
Pisownia li Łączna: – | gdy pełni funkcję partykuły pytajnej, np. chceszli. Partykuła ta ma charakter książkowy lub podniosły |
Rozdzielna: – | gdy pełni funkcję partykuły wzmacniającej w połączeniu li tylko. Połączenie to ma charakter książkowy |
Pisownia innych cząstek lub partykuł Łączna: – | -inąd: skądinąd | – | -krotny: kilkakrotny | – | -mość: jegomość | – | niby- (w terminach biologicznych i astronomicznych), np. nibynóżki, nibygwiazda |
Rozdzielna: – | indziej, np. gdzie indziej, kiedy indziej | – | no, np. chodź no | – | bądź, bądź co bądź, co bądź, kto bądź | – | byle, np. byle co | – | ci, np. A to ci historia! | – | jak (z przymiotnikami i przysłówkami w stopniu najwyższym), np. jak najlepszy | – | niby w połączeniu z czasownikami oraz przymiotnikami, kiedy osłabia ich treść i jest przeciwstawione innemu członowi zdania, np. niby śpi, niby słucha |
Z łącznikiem: – | niby- w połączeniu z rzeczownikami pospolitymi i własnymi oraz z przymiotnikami, kiedy sugeruje pozorność, udawanie, np. niby-uczony, niby-praca, niby-Polak (quasi-uczony, quasi-praca, quasi-Polak) |
Pisownia końcówek i cząstek o ich funkcji Łączna: – | końcówki osobowe czasowników piszemy łącznie nie tylko po temacie czasownika, ale także wtedy, gdy, jako cząstki ruchome, występują przy innych wyrazach w zdaniu, np. Jam taka zmęczona (Ja jestem taka zmęczona). Są to połączenia już przestarzałe | – | ń jako skróconą formę biernika lub dopełniacza formy męskiej niego piszemy łącznie z zaimkami, np. nań (na niego), doń (do niego) |
Z łącznikiem: – | jeśli końcówka osobowa czasownika, jako cząstka ruchoma, dołączona do innego wyrazu w zdaniu powoduje dwuznaczność w jego odczytaniu można ją zapisać po łączniku, np. Gdzie-ś był? (gdzie ty byłeś, a nie w jakim miejscu) |
Pisownia cząstek obcych Łączna: – | przedrostków w wyrazach pospolitych:
a-, np. anormalny
anty-, np. antypolski
arcy-, np. arcykapłan
auto-, np. autoportret (własny portret)
de-, np. deratyzacja
dez-, np. dezorganizacja
eko-, np. ekosystem
eks-, np. eksmąż
ekstra-, np. ekstrafilm
euro-, np. eurodeputowany
hiper-, np. hipermarket
hipo-, np. hipoalergiczny
hura- albo hurra-, np. hurapatriotyzm albo hurrapatriotyzm
infra-, np. infrastruktura
kontr-, np. kontrkandydat
makro-, np. makroregion
mikro-, np. mikroskala
mini-, np. minisłownik
neo-, np. neoromantyzm
post-, np. postkomuna
pseudo-, np. pseudoturysta
re-, np. refinansowanie
super-, np. supekoncert
tele-, np. telenowela
ultra-, np. ultradźwięk
wice-, np. wiceprezes
wideo-, np. wideoklip |
Rozdzielna: – | samodzielnych wyrazów, występujących w funkcji przymiotników, rzadziej przysłówków, wyjątkowo rzeczowników (stawia się je po wyrazie, który określają): anty, ekstra, euro, makro, maksi, mikro, mini, super, wideo, np. sukienka maksi, spódnica mini, kaseta wideo |
Z łącznikiem: – | przedrostków w nazwach własnych:
anty-, np. anty-Europa
arcy-, np. arcy-Polak
eks-, np. eks-Czechsłowacja
euro-, np. euro-Polak
hiper-, np. hiper-Angielka
hura- albo hurra-, np. hura-Polak albo hurra-Polak
kontr-, np. kontr-Azjata
mini-, np. mini-Szekspir
neo-, np. neo-Europejczyk
post-, np. post-Jugosłowianka
pseudo-, np. pseudo-Polak
super-, np. super-Polak
ultra-, np. ultra-Murzyn |
Pisownia liczebników Liczebnik pół piszemy: Łącznie: w złożeniach w wyrazach pospolitych | – | jako pierwszy człon złożenia, gdzie drugi człon jest rzeczownikiem w mianowniku (kto, co), np. półkula, półetat | – | jako pierwszy człon złożenia, gdzie drugi człon jest rzeczownikiem w narzędniku (z kim, z czym), całość pełni funkcję przysłówka (jak), np. półżartem, półgłosem | – | jako pierwszy człon złożenia z przysłówkiem, np. półserio, półtwardo | – | jako pierwszy człon złożenia z przymiotnikiem, np. półrealny, półlegalny | – | jako pierwszy człon złożeń z czasownikiem (w formach osobowych i bezosobowych), np. półleżąca, półzamknąwszy | – | z przyimkiem w w znaczeniu na połowę – wpół, np. złapać kogoś wpół (całość pełni funkcję przysłówka) oraz przed liczebnikami oznaczającymi godziny, np. wpół do piątej | – | przestarzale: w liczebnikach ułamkowych, np. półtrzecia |
Rozdzielnie: w zestawieniach | – | z rzeczownikiem w dopełniaczu (kogo, czego), np. pół biedy, pół chleba | – | gdy nazywamy jakiś stan rzeczy, który opisują dwa równoważne składniki rzeczownikowe, np. Była to jakby pół jawa, pół sen. Dotyczy to także nazw własnych, np. Jestem pół Polką, pół Serbką | – | gdy nazywamy jakiś stan rzeczy, który opisują dwa równoważne składniki przysłówkowe, np. Mówiła pół żartem, pół serio | – | gdy nazywamy jakiś stan rzeczy, który opisują dwa równoważne składniki przymiotnikowe, np. Była to sytuacja pół komiczna, pół tragiczna | – | gdy nazywamy jakiś stan rzeczy, który opisują dwa równoważne składniki czasownikowe, np. Była tak zaskoczona sytuacją, że pół płakała, pół śmiała się we łzach. Zdania tego typu mają zawsze dwa człony, a wyraz pół powtarza się dwa razy! | – | z przyimkiem w w znaczeniu w połowie, w ciągu połowy, np. przerwać w pół słowa | – | z przyimkami do, od, na, przez, po, przy, za, o |
Z łącznikiem: w złożeniach w nazwach własnych | – | pół-Norweg, pół-Hiszpanka |
Liczebnik ćwierć piszemy: Łącznie: – | jako pierwszy człon złożenia, gdzie drugi człon jest rzeczownikiem w mianowniku (kto, co), np. ćwierćnuta | – | jako pierwszy człon złożenia, gdzie drugi człon jest przymiotnikiem, np. ćwierćlitrowy |
Rozdzielnie: – | jako zestawienie z rzeczownikiem w dopełniaczu (kogo, czego), np. ćwierć chleba |
Z łącznikiem: – | w złożeniach z nazwami własnymi, np. ćwierć-Polka |
Pisownia liczebników złożonych i wyrazów od nich pochodzących: Łącznie: – | przymiotników pochodzących od liczebników, np. piętnastoletni (chłopak), stukilometrowy (odcinek), pięciotygodniowy (urlop) | – | przymiotników utworzonych od liczebników zawierających cząstkę pół, np. dwuipółletni | – | rzeczowników złożonych, które zawierają w pierwszym członie liczebnik, a w drugim cząstkę -lecie (zapisywane w całości literami), np. dwudziestopięciolecie |
Rozdzielnie: – | liczebników głównych, porządkowych, zbiorowych, ułamkowych, np. dwadzieścia dwa, trzydziesty trzeci, czterdzieścioro pięcioro, pięć ósmych |
Z łącznikiem: – | przymiotników złożonych, które zawierają w pierwszym członie liczebnik zapisywany cyframi, drugi człon zapisywany jest słowem, np. 30-letni, 1-majowy, 4-osobowy, 2-pokojowe, 20-lecie lub XX-lecie Pisownia ciągów składających się
z wyrazów pełnoznacznych |
Łącznie piszemy: – | przymiotniki złożone, w których pierwszy człon dookreśla znaczenie drugiego (nie są równoważne znaczeniowo): | a) | bladoróżowy (różowy o bladym odcieniu, a nie jednocześnie blady i różowy) | b) | południowopolski (dotyczący Polski południowej) | c) | dźwiękoszczelny (nieprzepuszczający dźwięku) | – | rzeczowniki pospolite, będące zrostami: | a) | z pierwszym członem rzeczownikowym nieodmiennym, np. psubrat (psubratu), maminsynek (maminsynku) | b) | z oboma członami odmiennymi, np. Wielkanoc (Wielkanocny) | c) | z pierwszym członem nierzeczownikowym, np. dobranoc | – | nazwy własne, będące zrostami (oba człony odmienne), np. Białystok | – | złożenia rzeczownikowe, np. piorunochron, księgozbiór, klubokawiarnia |
Rozdzielnie piszemy: – | wyrażenia dwuczłonowe, gdzie pierwszym członem jest przysłówek, a drugim imiesłów przymiotnikowy lub przymiotnik, np. świeżo malowana, drobno krojony, średnio zaawansowany. Wiele wyrazów z członem równo lub średnio powstało z połączeń nierównorzędnych, np. średniometrażowy (o średnim metrażu), równomierny (równy, miarowy), lub od rzeczowników, np. średniowieczny (od średniowiecze), stąd ich pisownia łączna! Wyjątkowo łącznie piszemy wyrazy: długogrająca (płyta), jasnowidzący (= wróżbiarz), krótkowidzący (= krótkowidz), ciężkozbrojny i lekkozbrojny | – | zestawienia dwóch wyrazów nierównorzędnych znaczeniowo, w których jeden wyraz określa drugi: | a) | rzeczownikowo-rzeczownikowe, np. lekarz dermatolog, magister inżynier | b) | rzeczownikowo-przymiotnikowe, np. wieczne pióro, dobry wieczór | – | nazwy własne, w których drugi człon jest nazwą dzielnicy lub typu miejscowości (uściśla znaczenie pierwszego członu), np. Wrocław Mikołajów, Kudowa Zdrój |
Z łącznikiem piszemy: – | przymiotniki złożone, o równorzędnych znaczeniowo członach: | a) | biało-czerwony (i biały, i czerwony, dwie odrębne części) | b) | damsko-męski (damski i męski) | – | zestawienia dwóch rzeczowników równorzędnych znaczeniowo, np. statek-dom (jednocześnie statek i mieszkanie, dom) | – | nazwy własne o równorzędnych członach, np. Bielsko-Biała | – | wyrazy, które występują w stałych parach (często nie występują samodzielnie), np. kogel-mogel, hokus-pokus, gadu-gadu | – | w zdaniu wyrażenia, w których występują dwa przymiotniki złożone, różniące się tylko pierwszym członem, np. (wyjazd) dwu- i trzydniowy. Zapis taki jest charakterystyczny dla polszczyzny urzędowej i mało starannej. |
powrót do początku strony |
